Εισαγωγή
Πλέον έπειτα
από τον Μεσαίωνα, περνάμε στα Νεώτερα έτη φιλοσοφικού στοχασμού, οδηγούμενοι
σταδιακά προς τα σύγχρονα τα οποία θα εξετάσουμε στο επόμενο τέταρτο και τελευταίο
κεφαλαίο. Στο παρόν κεφαλαίο, θα δούμε την μελέτη της Ψυχολογίας, όπως
καθιερώθηκε πλέον στον Μεσαίωνα, από μια πληθώρα πολύ σημαντικών φιλοσόφων στην
Ιστορία της φιλοσοφίας. Η έννοια της Ψυχής και ο Περί Ψυχής στοχασμός σταδιακά
απομυθοποιούνται και αποβάλλουν την Μεταφυσική έννοια, μέχρι την πλήρη
αμφισβήτηση ύπαρξης Ψυχής με την Μεταφυσική προσέγγιση. Προκείμενου όμως ο
αναγνώστης, να μην κουράζεται από
περιληπτικές θέσεις θα εισαχθούμε απ’ ευθείας στην μελέτη των
φιλοσοφικών θέσεων των εκάστοτε στοχαστών.
1. Οι Περί Ψυχής θεωρήσεις από τον Rene Descartes έως τον Εμπειρισμό.
α) Rene Descartes (Καρτέσιος, 1596-1650), Ορθολογισμός και
Καρτεσιανισμός.
Ο Rene
Descartes ή Καρτέσιος, αποτελεί μια εκ των μεγαλυτέρων προσωπικοτήτων της
φιλοσοφίας των τελευταίων τεσσάρων αιώνων. Η συμβολή του στην Επιστημονική
θεμελίωση και μεθοδολογία είναι τεράστια. Επίσης ο Περί Ψυχής στοχασμός του, η
Ψυχολογία του, είναι κατά πολύ άξια μελέτης και προβληματισμού. Απαραίτητη
προϋπόθεση για να αντιληφθούμε τον Περί Ψυχής στοχασμό του Καρτέσιου, είναι
πρώτα να δούμε την γενική φιλοσοφία και οντολογία του. Η αντίληψη των πραγμάτων
του κόσμου στον Descartes, έχει μεγάλη αντιστοιχία με τα Μαθηματικά. Για να
αντιληφθούμε τον κόσμο, λέγει, είναι απαραίτητο να λάβουμε ορισμένα ζήτημα
<<αξιωματικά>>. Το ίδιο συμβαίνει και με τα Μαθηματικά. Και εκεί
λαμβάνουμε αξιωματικά ορισμένες αλήθειες, δίχως όμως το γεγονός αυτό να
περιορίζει την ελευθέρια δράσης μας. Επειδή λοιπόν ο τρόπος δράσης του
συνδέθηκε με τα Μαθηματικά, που για μέσο τους έχουν καθαρά την λογική
ικανότητα, το σύστημα σκέψης του Καρτέσιου ονομάζεται Ορθολογισμός (ή
ρασιοναλισμός)1. Πρόκειται δηλαδή για
την …΄΄τάση στη θεωρία της γνώσης που παραδέχεται το λογικό σαν μοναδική πηγή
της αληθινής γνώσης, αντίθετα με τον εμπειρισμό, που θεωρεί σαν μοναδική πηγή
γνώσης της αλήθειας την αίσθηση…΄΄2. Κάθε τι που κατακτάται με την λογική,
είναι αληθινό. Για πρώτη αρχή, για πηγή ζωής και ύπαρξης των πάντων όπως θα
λέγαμε στην φιλοσοφική ψυχολογία, ο φιλόσοφος αναγνωρίζει το απόλυτο ον. Τον
θεό. Ο θεός, δίδει την δυνατότητα στα πράγματα να είναι αληθινά, να υπάρχουν
και στον άνθρωπο την δυνατότητα να τα αντιλαμβάνεται. Στα πλαίσια αυτών των
τριών πραγμάτων, ήτοι του ανθρώπου, του θεού, και της λογικής ικανότητας ή του
Ορθολογισμού, ο φιλόσοφος διατυπώνει και την Περί Ψυχής θεωρία του.
Ο θεός
δημιουργεί το σύμπαν. Δημιουργεί τους νόμους σε αυτό και τα πλάσματα που
υπάρχουν για να τους υπηρετούν. Στους ζωντανούς οργανισμούς έγκεινται, τα φυτά,
τα ζώα και οι άνθρωποι. Για τον Καρτέσιο το μόνο σημαντικό ζωντανό ον είναι ο
άνθρωπος. Όλα τα αλλά είναι απλώς μηχανές! Και εξηγεί: …΄΄Ο Ντεκάρτ υποστήριξε
ότι το σύμπαν δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια τεραστία μηχανή. Τα πάντα μέσα σ΄
αυτό λειτουργούν βάσει ορισμένο προδιαγραφών, όπως ένα ρόλοι που δουλεύει με
τον τρόπο που το έφτιαξε να δουλεύει ο κατασκευαστής του. Ακόμη και τα ζώα,
κατά τον Ντεκάρτ, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μηχανές, όντα, που, όπως τα άψυχα
σώματα του σύμπαντος, διέπονται εξ ολοκλήρου από τους απρόσωπους φυσικούς
νόμους. <<Μου φαίνεται πολύ αξιοσημείωτο>>, γράφει ο Ντεκαρτ,
<<το γεγονός ότι η γλώσσα ανήκει μόνον στον άνθρωπο… Δεν έχει βρεθεί ποτέ
μέχρι τώρα ένα ζώο τόσο τέλειο, ώστε να έχει χρησιμοποιήσει κάποιο σημείο,
προκείμενου να πληροφορήσει τα αλλά ζώα για κάτι που δεν έχει σχέση με τα πάθη
τους, ενώ δεν υπάρχει κανένας άνθρωπος τόσο ατελής, ώστε να μη μεταχειρίζεται
τέτοια σημεία. Ακόμη και οι κωφάλαλοι εφευρίσκουν ιδιαίτερα σημεία μέσω των
οποίων εκφράζουν τις σκέψεις τους…Ο λόγος για τον οποίο τα ζώα δε μιλάνε όπως
εμείς, είναι γιατί δεν έχουν μέσα τους σκέψεις και όχι επειδή δε διαθέτουν τα
κατάλληλα όργανα ομιλίας… Διότι οι σκύλοι και τα αλλά ζώα, όπως μας εκφράζουν
τα πάθη τους, θα μας εξέφραζαν και τις σκέψεις τους-εάν τις είχαν βεβαίως-. Το
ξέρω ότι τα ζώα κάνουν πολλά πράγματα καλύτερα από εμάς, αλλά τούτο είναι κάτι
που δε μου κάνει ιδιαίτερη εντύπωση. Απεναντίας, αυτό μπορεί να εκληφθεί ως
απόδειξη ότι ενεργούν έτσι εκ φύσεως και μηχανικά, όπως ένα ρόλοι που μας λέει
την ώρα ακριβέστερα από όσο η κρίση μας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα χελιδόνια
που έρχονται την Άνοιξη συμπεριφέρονται σαν τα ρολόγια>>… Τμήμα της
τεραστίας μηχανής του σύμπαντος, κατά τον Ντεκάρτ, είναι ασφαλώς και οι
άνθρωποι…΄΄3. Βλέπουμε, λοιπόν, τα εξής. Ο φιλόσοφος αντιλαμβάνεται Μηχανιστικά
το σύμπαν και γενικότερα την φύση ως δημιούργημα του θεού, χρησιμοποιώντας τον
Ορθολογισμό όπως είπαμε. Στα λόγια του φαίνονται καθαρά επιρροές της Αρχαίας
φιλοσοφίας και ιδίως των Στωικών με την έννοια της Αιτιοκρατίας ή
Αναγκαιοκρατίας4, όπως σε προηγούμενες σελίδες ορίσαμε το ζήτημα. Τα πάντα
λοιπόν για τον Καρτέσιο, λειτουργούν μηχανικά. Προγραμματισμένα, δίχως κανένα
περιθώριο βούλησης. Από όλα τα δημιουργήματα, όμως, μόνο ένα έχει την
δυνατότητα επιλογής και διαφορετικής δράσης. Μόνο ένα δύναται, να ξεφύγει από
το Μηχανιστικό πλαίσιο λειτουργίας των πάντων. Και αυτό το ον, δεν είναι κανένα
άλλο από τον άνθρωπο. Ο Καρτέσιος εξηγεί την θέση του αυτή: …΄΄Οι άνθρωποι
συμμετέχουν στην μηχανή αυτή (στο σύμπαν, στον υλικό-φυσικό κόσμο εννοεί, όπως
προηγουμένως τον θέσαμε-σημείωση δική μου-) κατά το ήμισυ της ύπαρξης τους. Ο
Ντεκαρτ δηλαδή υποστήριξε ότι οι άνθρωποι είναι σύνθετες οντότητες.
Αποτελούνται από σώμα και ψυχή (ή νους αλλιώς-σημείωση δική μου-). Από τις δυο
αυτές υποστάσεις των ανθρώπων τα σώματα τους, όπως τα ζώα και τα αλλά άψυχα
όντα, είναι μηχανές, αυτόματα, όπως τα ονομάζει. Η ψυχή που διαθέτουν οι
άνθρωποι όμως, η οποία δεν υπόκειται, όπως το σώμα τους, στους φυσικούς νόμους,
δεν περιλαμβάνεται στην τεραστία μηχανή του σύμπαντος…΄΄5. Έτσι λοιπόν ο Descartes,
εξηγεί την σχέση φυσικού κόσμου-ανθρώπου και την διαφορετικότητα τους. Μέσα στο
Ορθολογιστικό πλαίσιο σκέψης του, εισάγει τους Μεταφυσικούς στοχασμούς του. Ο
άνθρωπος διαφέρει από τα αλλά όντα, επειδή είναι έμψυχος. Η ψυχή που διαθέτει,
είναι εκτός των φυσικών μηχανιστικών νομών. Είναι η πραγματική πνοή ζωής και
ελευθέριας του. Ταυτόχρονα ο φιλόσοφος απαντά, όπως φαίνεται, σε ένα ερώτημα
που από την αρχαιότητα υπήρχε και είχε τεθεί (Αριστοτέλης). Εάν, δηλαδή, τα
αλλά όντα πέραν του ανθρώπου (φυτά, ζώα) έχουν ψυχή6. Η απάντηση που δίδει
λοιπόν ο Descartes, είναι αρνητική. Ο άνθρωπος είναι ο μόνος που διαθέτει ψυχή,
και αυτό τον απεγκλωβίζει από τον μηχανισμό του φυσικού κόσμου. Ο άνθρωπος
παρουσιάζεται, όμως, ως ένα ον αντιφατικό. Ως ένα ον, με δυο φύσεις! Την φύση
του εγκλωβισμού (μηχανιστική φύση, σώμα) και την φύση της ανεξαρτησίας και
ελευθέριας (Ψυχή). Ο φιλόσοφος, σωστά, μελετά την σχέση σώματος-Ψυχής
προκείμενου να δώσει αφ΄ ενός τον ορισμό του κάθε συστατικού, αφ΄ έτερου τις
διαφορές και την εξήγηση του τρόπου <<λειτουργίας>> και ύπαρξης του
ανθρώπου: Μιλώντας για ψυχή και σώμα είναι σαν να μιλάμε για δυο ξεχωριστές
οντότητες. Για δυο ξεχωριστά αντικείμενα. ΄΄Η κυριότεροι ιδιότητα του νου (άλλη
ονομασία της Ψυχής, οπ.π-σημείωση δική μου-) είναι ότι νοεί και του σώματος ότι
έχει έκταση. Ποτέ το σώμα δεν έχει νοητές ιδιότητες, ούτε ο νους εκτατές. Νόηση
και έκταση είναι τελείως διαφορετικές έννοιες…΄΄7. Καθώς και …΄΄η έκταση, λεει
ο Ντεκαρτ, αποτελεί το ουσιαστικό συστατικό κάθε υλικού αντικειμένου και,
συνεπώς, του σώματος μας επίσης. Η ψυχή μας αντίθετα, όπως και κάθε γεγονός που
εκδηλώνεται μέσα της, παρατηρεί ο Ντεκαρτ, δεν έχει έκταση. Είναι ανοησία,
κυριολεκτώντας, να πει κανείς, παραδείγματος χάρη, ότι η πρόθεση του να μείνει
σιωπηλός καταλαμβάνει μεγαλύτερη έκταση από την επιθυμία του να φωνάξει. Εκείνο
που χαρακτηρίζει κάθε γεγονός που εκδηλώνεται στην ψυχή μας είναι η συνείδηση-η
άμεση συνείδηση- που έχουμε γι΄ αυτό…΄΄8. Άρα τα όσα αντιλαμβανόμαστε γύρω μας,
τα όσα γνωρίζουμε, οφείλονται πλήρως στην ψυχή. Εφόσον αυτή ισούται με την
δυνατότητα της νόησης και της συνείδησης, όπως είπαμε. Ο Καρτεσιος, έτσι,
αποφαίνεται για την σχέση της Ψυχής με το σώμα, με καθαρά Πλατωνική απάντηση.
Εισαγάγει την έννοια του δυαδισμού ή της δυαρχίας, όπως τέθηκε σε προηγούμενες
σελίδες του πονήματος μας, από τον Πλάτωνα9. Τούτο σημαίνει πως …΄΄η ψυχή, ως πνευματική στα συνειδητά
ενεργήματα της ενότης, δεν έχει ανάγκη το σώμα- και μάλιστα και δεν θα έπαυε να
είναι αυτό που είναι (μια παντελώς ή ολοκληρωτικά διακεκριμένη δηλ. του σώματος
ουσία, πρβλ Discours, τέταρτο μέρος), ακόμη κι αν το σώμα δεν υπήρχε
καθόλου…΄΄10.
Ένα άλλο
σημείο του Περί Ψυχής στοχασμού του Καρτέσιου, είναι εκείνου της αμφιβολίας για
τον φυσικό κόσμο (τον υλικό, σώμα κλπ) και η έμφυτη σχέση της αμφιβολίας αυτής
με την ψυχή. ΄΄Ουσιαστικά, κατά τον Ντεκαρτ, ο εαυτός μας ταυτίζεται με την
ψυχή μας. Και αυτό γιατί, ενώ μπορούμε να φανταστούμε τον εαυτό μας ανεξάρτητα
από κάποιο τμήμα του σώματος μας ή και από ολόκληρο ακόμη το σώμα μας, δεν μπορούμε
να ισχυριστούμε το ίδιο σε σχέση με την ψυχή μας. Μπορώ, ας πούμε, να αμφιβάλλω
ότι το χέρι που απλώνω αυτή τη στιγμή μπροστά μου είναι το δικό μου χέρι, μπορώ
να αμφιβάλλω ότι κάτω από το δέρμα μου υπάρχουν οι φλέβες μου… Εκείνο για το
οποίο όμως δεν μπορώ να αμφιβάλλω είναι ότι, όταν αμφιβάλλω, αμφιβάλλω, ότι τη
στιγμή που εκδηλώνεται μέσα μου το ψυχικό γεγονός της αμφιβολίας μου έχω άμεση
συνείδηση της αμφιβολίας μου…΄΄11. Έτσι λοιπόν ο Καρτέσιος, χρησιμοποιεί την
(κατά την θεωρία του) μοναδική αυθεντικότητα των ψυχικών φαινομένων, για να
οδηγηθεί στην απόδειξη της ανθρώπινης ύπαρξης: …΄΄Η βεβαιότητα μου αυτή για την
αμφιβολία μου εξασφαλίζει σε μένα την βεβαιότητα μου ότι υπάρχω. Γιατί πως θα
μπορούσα να αμφιβάλλω, αν δεν υπήρχα; Σκέπτομαι (που στην περίπτωση αυτή
σημαίνει <<αμφιβάλλω>>), άρα υπάρχω (cogito ergo sum)…΄΄12. Η
διαπίστωση αυτή του Descartes, αποτελεί μια από τις σημαντικότερες στον χώρο
της Φιλοσοφίας και της Ψυχολογίας, ασχέτως εάν αμφισβητήθηκε. Ολοκληρώνοντας
τον Καρτεσιανικό στοχασμό, σκόπιμο είναι να αναφέρουμε πως υπήρξαν έντονες
αμφιβολίες και αμφισβητήσεις, από άλλους φιλόσοφους, σχετικά με την δυαδιστική
σχέση Ψυχής-σώματος. Και αυτό γιατί δημιουργήθηκε το εξής ερώτημα: …΄΄Πως είναι
δυνατόν νοητικά στοιχεία να επιδρούν επάνω στα σωματικά και αντιθέτως, εφόσον
το ένα <<συμβαίνει>> στον χώρο και το άλλο είναι νόηση δίχως
έκταση;΄΄13. Και πράγματι, είναι αδύνατον ο Καρτεσιος να μην είχε παρατηρήσει
φαινόμενα αλληλένδετα μεταξύ ψυχικών εκδηλώσεων και σώματος. Η λύση που
πρότεινε ο φιλόσοφος, διαπιστώνοντας το σφάλμα του, ήταν η αναφορά του σε μια
συγκεκριμένη περιοχή του ανθρώπινου εγκέφαλου, μια υπόφυση, η οποία περιληπτικά
μιλώντας δημιουργεί την αλληλεπίδραση μεταξύ των σκέψεων (=Ψυχικά προϊόντα) και
του σώματος. Και αυτή του βέβαια η άποψη αμφισβητήθηκε, κυρίως από τον χώρο της
Ιατρικής, που ανακοίνωσε πως τέτοια περιοχή δεν υπάρχει και εάν υπάρχει δεν
δύναται να έχει τέτοιες ιδιότητες.
Ο Descartes,
όπως, είπαμε, δημιούργησε με τον στοχασμό του ένα φιλοσοφικό ρεύμα, τον
Καρτεσιανισμό. Σημαντικοί εκπρόσωποι, ανάμεσα σε άλλους, είναι οι Νικόλαος
Malebranche (1638-1715), ο Βλάσιος Πασκάλ (1623-1662) κ.α.
β) Baruch Spinoza (1632-1677).
Ο Spinoza,
αποτελεί έναν εκ των φιλοσόφων που αντιτάχθηκαν και αμφισβήτησαν την φιλοσοφία
του Descartes. Ο φιλόσοφος αμφισβητεί τις βασικές αρχές της Καρτεσιανικής
φιλοσοφίας, ήτοι την ύπαρξη θεού και την σχέση Ψυχής-σώματος. Για αυτόν θεός,
δεν είναι ότι σε προηγούμενες θεωρίες έχει αναφερθεί. ΄΄Ο Spinoza πιστεύει ότι
ο άνθρωπος πρέπει να αφήνεται στα χέρια του θεού όπως ο πηλός στα χέρια του
αγγειοπλάστη. Αυτό σημαίνει <<καθαρά νοητική αγάπη του θεού>>…΄΄14.
Η θεολογία του Spinoza αναφέρεται για συγκεκριμένο σκοπό και έχει σχέση με τον
Περί Ψυχής στοχασμό, όπως ο αναγνώστης θα δει παρακάτω. Στο δεύτερο πλαίσιο της
θεωρίας του, ο στοχαστής, παρουσιάζει μια διαφορετική αντίληψη σχετικά με τις
έννοιες Ψυχή, σώμα και τις σχέσεις των. Εδώ εισάγεται ένας νέος όρος για τον
Περί Ψυχής στοχασμό. Η λεγόμενη Θεωρία της διπλής όψεως15. Αυτό σημαίνει πως η
σχέση Ψυχής-σώματος, δεν είναι δυαδιστική όπως από τον Καρτέσιο τέθηκε, αλλά
αντίθετα μονιστική, όπως και σε προηγούμενες σελίδες ορίσαμε16. Δηλαδή η Ψυχή
και το σώμα, δεν είναι δυο διαφορετικές μεταξύ των υποστάσεις δίχως καμία σχέση
η μία με την άλλη, αλλά ΄΄μια αδιάσπαστη ενότητα που το σώμα συμπληρώνει την
ψυχή και αντίθετα…΄΄17. Σε αυτό το πλαίσιο σημαντικό στοιχείο όμως, τίθεται και
το εξής: …΄΄Σύμφωνα με αυτόν(εννοεί τον Spinoza-σημείωση δική μου-), δεν είμαστε,
όπως υπέθεσε ο Ντεκαρτ, άθροισμα δυο υποστάσεων, του σώματος μας και της ψυχής
μας. Αυτό που είμαστε, ο εαυτός μας, είναι μια οντότητα λογικά προγενέστερη του
σώματος μας και της ψυχής μας. Και τούτο γιατί ένα σώμα και μια ψυχή είναι
πάντοτε το σώμα και η ψυχή κάποιου. Προϋποθέτουν κατ΄ ανάγκην έναν ιδιοκτήτη… Ως
<<ιδιοκτήτες>> του σώματος και της ψυχής μας δεν μπορεί να
προερχόμαστε από τη σύμμειξη του σώματος και της ψυχής μας. Ο εαυτός μας, κατά
τον Σπινόζα, είναι μια αδιαίρετη, αδιάσπαστη, ενιαία οντότητα…΄΄18. Έτσι,
έχουμε και ένα άλλο σημαντικό σκέλος στο Περί Ψυχής ζήτημα. Μπορεί η Ψυχή και
το σώμα να έχουν σχέση μονιστική, αλλά υπάρχουν λόγω μιας τρίτης ουσίας. Η
τρίτη ουσία είναι ο εαυτός μας. Ο <<ιδιοκτήτης>>,
όπως είπαμε, που <<φιλοξενεί>> και δίδει δυνατότητα ύπαρξης τόσο
στην Ψυχή όσο και στο σώμα. Ο Spinoza, με την μορφή θεού που προηγουμένως
περιέγραψε, καταλήγει σε μία μορφή Πανθεϊσμού19. Τα πάντα, λέγει, καθορίζονται
από την φύση και τους νόμους της. Αυτή είναι ο θεός και βρίσκεται παντού. Deus,
natura est κατά το Λατινικό. Έτσι εφόσον ο θεός (φύση) είναι παντού και εφόσον
ο θεός είναι η αιτία των πραγμάτων (η ζωή), μπορούμε να πούμε πως στην σκέψη
του Spinoza παρατηρούμε πολύ σπερματικά την ιδέα της Παμψυχιαρχίας, όπως τέθηκε
και σε προηγούμενους φιλοσόφους20.
γ) Gottfried Wilhelm Leibniz εκ της Λειψίας (1646-1716).
Ο Leibniz
αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα και πολυγραφότερα πνεύματα της νεώτερης
φιλοσοφίας. Ασχολείται με μια τεραστία γκάμα ζητημάτων και προβληματισμών.
Σχετικά με την Ψυχολογία ή των Περί Ψυχής προβληματισμό, δεν κάνει ειδικό και
συστηματικό λόγο. Όμως αναφέρεται στην έννοια της Ψυχής και του ανθρώπου,
γενικά. Ο φιλόσοφος ορίζει ως Ψυχές τις Μονάδες. Η Μοναδολογία είναι το
περίφημο έργο του στοχαστή που γράφεται το 1714 και αναφέρεται στην οντολογία
του κυρίως, σε μια μορφή πρώτων αιτιών, που μπορεί να θεωρηθεί πως έχουν κάποια
σχέση με την Ψυχή…΄΄Οι Μονάδες είναι γνήσιες υποστάσεις, όχι μαθηματικά
σύμβολα. Κέντρα δυνάμεως και Ψυχές (:νόες, εντελέχειας)…΄΄21. Πέραν αυτού ο
φιλόσοφος, μιλά για τον άνθρωπο λέγοντας πως είναι ένα πλάσμα πλήρως ατελές,
πεπερασμένο, εγκαταλελειμμένο που βρίσκεται σε μια συνεχή εξάρτηση με το
απόλυτο ον (θεός). Στην Ιστορία της φιλοσοφίας καταγράφεται ως ο πρώτο που
κάμει αναφορά για το Ψυχικό μέρος του Ασυνειδήτου ενώ παράλληλα καταγράφεται ως
υποστηρικτής της Ψυχοκρατίας (ή Παμψυχιαρχίας ή ανιμισμού).
2. Εμπειρισμός και φιλοσοφία
κατά τον Διαφωτισμό (18ος αιώνας).
Με την είσοδο
στην Εμπειρική φιλοσοφία, οδηγούμαστε σε ένα διαφορετικό πλαίσιο στοχασμού αλλά
και σε μια διαφορετική χρονική περίοδο και πορεία. Πλέον οι Επιστήμες έχουν
αρχίσει να ακμάζουν και σταδιακά βαδίζουμε στην καθολική Επιστημονική σκέψη,
γεγονός που θα επηρεάσει όπως θα δούμε και τον Περί Ψυχής στοχασμό.
α) John Locke εκ του Wrington της Αγγλίας (1632-1704).
Ο John Locke
είναι ένας από τους βασικούς εκφραστές της φιλοσοφίας του Εμπειρισμού. Η γενική
θεώρηση των πραγμάτων από πλευράς της Εμπειρικής φιλοσοφίας, είναι πως ΄΄όλες
τις πληροφορίες που έχουμε για τον εξωτερικό κόσμο, τις ιδέες, όπως οι
εισηγητές της τις αποκαλούν, τις οφείλομε στην εμπειρία και τις αισθήσεις
μας…΄΄22. Βασικό κέντρο των πραγμάτων ο άνθρωπος. Αυτός είναι η πηγή των
πάντων, και τα πάντα υπάρχουν για να παρατηρούνται από αυτόν, λέγει ο
Εμπειρισμός. Ο άνθρωπος διαθέτει μια πηγή από την οποία εκπορεύονται οι
ικανότητες της εμπειρίας και της αίσθησης του, προκείμενου αυτός να αντιληφθεί
τον εξωτερικό κόσμο και την πραγματικότητα. Εδώ εισάγεται ο Περί Ψυχής
στοχασμός του Locke, στοχασμός που θα επηρεάσει κατά μεγάλο γεγονός τις απόψεις
των μετέπειτα Επιστημόνων πλέον Ψυχολόγων (πβ. Συμπεριφορισμός23). ΄΄Δεν
υπάρχουν μέσα μας, κατά τον Λοκ, δεδομένες, έτοιμες αλήθειες. Οποιαδήποτε γνώση
κατέχει ο άνθρωπος είναι επίκτητη. Τη στιγμή που γεννιέται η ψυχή του δεν
περιέχει τίποτε απολύτως, είναι ένα <<κενό ερμάριο>>, ένα άγραφο
χαρτί (tabula rasa)…΄΄24. Είναι ένας από τους πιο σημαντικός ορισμούς της
έννοιας της Ψυχής. Με καθαρά εμπειρικό χαρακτήρα, που οδηγεί θα λέγαμε σε
Επιστημονική προσέγγιση ή απόπειρα αυτής. Η Ψυχή, λοιπόν, μοιάζει με ένα λευκό
χαρτί που γνωρίζει τον εξωτερικό κόσμο (τις ιδέες) μόνο μέσω της εμπειρίας, των
βιωμάτων δηλαδή του ανθρώπου κατά την διάρκεια της ζωής του. Έπειτα, ο
φιλόσοφος αναλύει με έναν κατά πολύ Επιστημονικό τρόπο τον τρόπο δράσης της
Αντίληψης του εξωτερικού κόσμου. ΄΄Οι ιδέες διακρίνονται σε απλές και σύνθετες.
Οι σύνθετες ιδέες αποτελούν αφαιρέσεις ή συνδυασμούς των απλών ιδεών. Μεταξύ
ιδεών που είναι μέσα μας και του εξωτερικού κόσμου που αυτές περιγράφουν
γίνεται σαφής διάκριση…΄΄25. Κατά βάση αυτός είναι ο τρόπος Αντίληψης και
Γνώσης των πραγμάτων γύρω μας, ως Ψυχικές εκδηλώσεις. Αυτός είναι και ο βασικός
πυρήνας του στοχασμού του Locke γενικά αλλά και ειδικά στο Περί Ψυχής ερώτημα.
Τον Εμπειρισμό
υπηρετούν και άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο George Berkeley (1685-1753), αλλά και εν
μέρει ο David Hume (1711-1776), που συνεχίζουν τις βασικές αρχές, αμφισβητώντας
βέβαια και πολλές θέσεις του (ιδίως ο Hume όπως θα δούμε).
3. Συνειρμική θεώρηση της Ψυχής.
Η λεγόμενη
Συνειρμική θεώρηση, σχετίζεται άμεσα με τον Εμπειρισμό. Οι Συνειρμικοί
φιλόσοφοι, θεωρούν ότι το πιο σημαντικό Ψυχικό γεγονός, είναι η ικανότητα της
Ψυχής να κάμει συνειρμούς των γεγονότων. Να συνδέει δηλαδή το ένα γεγονός με
ένα άλλο και να δημιουργεί κατά συνέπεια την υπάρχουσα πραγματικότητα. Επίσης η
Συνειρμική θεωρία, κατατάσσει το συναίσθημα και γενικά τα αισθήματα, στα
κατώτερα Ψυχικά γεγονότα. Βασικοί εκπρόσωποι της φιλοσοφίας αυτής, είναι
ανάμεσα σε άλλους οι Hartley (1705-1757), Herbart (1776-1841), Spencer (1820-1903)
αλλά κύριος εκπρόσωπος είναι ο David Hume (1711-1776) τον οποίο και θα
αναλύσουμε κατωτέρω.
α) David Hume εκ της Σκωτίας (1711-1776).
Ο Hume είναι
βασικός εκφραστής της Συνειρμικής άποψης και Αντίληψης. Σε αντίθεση με τους
προηγούμενους Εμπειριστές ο Hume δέχεται …΄΄ως μόνη γνώση εκείνη που προέρχεται
από μια ακολουθία ιδεών: αντιλήψεις ή υποθέσεις από τις οποίες καμία δεν
δύναται να αποδειχθεί ως αληθινή (οι συνειρμοί όπως προείπαμε-σημείωση δική
μου)΄΄26. Εδώ έγκειται και το πλαίσιο σκέψης και Ψυχολογικού στοχασμού του
φιλοσόφου. Παρουσιάζει έναν Σκεπτικισμό27. Λέγει πως δεν μπορούμε για τίποτα να
είμαστε σίγουροι και πως απλώς οφείλουμε να εκλαμβάνουμε τις παραστάσεις του
εξωτερικού κόσμου ως αληθινές. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως είναι και αληθινές.
Το σκεπτικιστικό του αυτό πνεύμα, μας δίδει και την Περί Ψυχής απάντηση του
έτσι όπως έχει να τεθεί, κρίνει ο συγγραφέας, από την μηδενιστική προσέγγιση
του Σοφιστή Γοργία κατά την Αρχαιότητα28. Ο Hume, αμφισβητεί ευθέως την ύπαρξη
της Ψυχής, ως Μεταφυσικής αυτοτελούς ή μη οντότητας που δίδει ζωή στον άνθρωπο
και έχει υπόσταση. Πρόκειται για ένα μεγάλο βήμα, προς την Επιστημονική σκέψη
θα λέγαμε. Και εξηγεί ο Hume τον συλλογισμό σκεπτικιστικής αμφισβήτησης ύπαρξης
Ψυχής, όπως προηγουμένως την θέσαμε: ΄΄Ο Χιουμ λέγει πως δεν υπάρχει ψυχή και
πως ότι βλέπουμε μέσα μας είναι ψυχικά γεγονότα μόνο (αισθήματα, εμπειρίες
κλπ). Όταν χάνουμε τις ψυχικές παραστάσεις (παραδείγματος χάρη η κατάσταση του
ύπνου) τότε η ψυχή δεν υπάρχει. Αυτό γίνεται και στον θάνατο μας. Χάνεται,
τότε, πλήρως η δέσμη ψυχικών γεγονότων…΄΄29. Με την βασική δηλαδή αρχή του
Εμπειρισμού και με βάση τον Σκεπτικισμό, ο φιλόσοφος καταλήγει σε ένα λογικό
συμπέρασμα.
4. Σύντομη κριτική θεώρηση και παρατηρήσεις του τρίτου κεφαλαίου.
Στο τρίτο
κεφάλαιο περιοριστήκαμε στους πιο σημαντικούς στοχαστές επάνω στο Περί Ψυχής
πρόβλημα, από όλα τα ρεύματα της φιλοσοφίας που δημιουργήθηκαν. Ο χωρισμός
αυτός έγινε με βάση την κρίση του συγγραφέα και των πηγών του φυσικά,
προκείμενου να ανέρθουμε στην ουσία του Περί Ψυχής θέματος σε μια μεγάλη
χρονικά και πνευματικά περίοδο, που εξετάζουμε και να μην κουράσουμε τον
αναγνώστη με γενικά λόγια. Με τον Καρτέσιο, έχουμε την μεγάλη επιστημονική
,κατά πολύ, επανάσταση. Ο φιλόσοφος διατυπώνει πολύ καλές και ρηξικέλευθες θέσεις.
Ο Περί Ψυχής στοχασμό του, οδηγεί σε αρκετά λογικά συμπεράσματα, όμως μπορεί να
αμφισβητηθεί καθώς ο στοχαστής λαμβάνει αξιωματικά ορισμένες Μεταφυσικές
έννοιες και δεν δύναται να τις εξηγήσει πλήρως. Η επιρροή του βέβαια, από
προηγούμενους φιλόσοφους και ιδίως του Πλάτωνα, φαίνεται κατά πολύ στους
στοχασμούς του. Το ρεύμα του Εμπειρισμού είναι ένα κατά πολύ σημαντικό ρεύμα,
που συμβάλλει στην ολοκληρωτική αλλά σταδιακή θεμελίωση της Επιστήμης. Ο John
Locke, διατυπώνει την Περί <<άγραφου χαρτιού>> Ψυχολογική του
θεωρία, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αμφισβήτηση της Μεταφυσικής
έννοιας της Ψυχής, από τον David Hume. Η αμφισβήτηση του αυτή, προφητικά,
γίνεται προάγγελος μιας πλέον καθαρά διαφορετικής ερμηνείας της Ψυχής, όπως θα
δούμε στο επόμενο τελευταίο κεφάλαιο.
Συγγραφέας: Γιώργος Μαμωλής
