Μετά τον
Αριστοτέλη, παίρναμε στην λεγόμενη Μετακλασική περίοδο της φιλοσοφίας. Σε αυτήν
αναπτύσσονται σημαντικές θεωρίες αλλά και φιλοσοφικά ρεύματα και σχολές, από
τους εκάστοτε φιλοσόφους. Το Περί Ψυχής ερώτημα απασχολεί αρκετά τους
διανοητές, όχι βέβαια όσο τους φιλοσόφους των προηγούμενων ετών. Τούτο βέβαια
δεν σημαίνει πως δεν δίδονται, σπουδαίες περί αυτού φιλοσοφίες, όπως αυτή του
Πλωτίνου, του Επίκουρου και μιας πληθώρας άλλων, που θα αναλύσουμε στην
συνέχεια. Σύντομα έρχεται και η περίοδος του Μεσαίωνα, στην πορεία του
ιστορικού μας χρόνου. Εκεί πλέον γίνεται μια ακόμη απόπειρα απάντησης του Περί
Ψυχής ερωτήματος, αλλά κυρίως μέσω θεολογικών απόψεων. Ο εκάστοτε θεός,
διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις φιλοσοφίες του Μεσαίωνα. Τούτο δεν σημαίνει,
βέβαια, πως δεν δίδονται και αξιόλογες απαντήσεις. Θα φανεί όπως θα τις
αναλύσουμε στην συνέχεια του πονήματος.
Απόψεις γύρω από το Περί Ψυχής ζήτημα. Από τον Επίκουρο μέχρι και
τον Πλωτίνο.
α) Επίκουρος εκ της Σάμου (341-270 π.Χ.) και Επικούρειοι.
Ο Επίκουρος,
θα μπορούσαμε να πούμε, διατυπώνει σπερματικά, θεωρητικό-φιλοσοφικό και
εμπειρικό λόγο Περί Ψυχής. Κατ’ αρχάς, όπως φαίνεται από την γενικότερη θεωρία
του Επίκουρου, έχουμε πλέον μεγάλη εισαγωγή στην πρώιμη επιστημονική σκέψη και
στην αμφισβήτηση του προ-καθορισμού των σκοπών της φύσης και του ανθρώπου, από
κάποιον θεό ή θεούς. Έτσι ο φιλόσοφος τάσσεται κατά πολύ υπέρ των θεωριών του
Δημόκριτου, σχετικά με την έννοια των α-τόμων και της δημιουργίας και
λειτουργίας του σύμπαντος και της ζωής. Κατά τον τρόπο αυτό, πέρα των άλλων, ο
Επίκουρος διατυπώνει την φιλοσοφική ψυχολογία, όπως αυτή τέθηκε σε προηγούμενες
σελίδες. Ως δηλαδή, πηγή ζωής και ύπαρξης των πάντων. Ως Ψυχή με αυτήν την
έννοια. Η πηγή της ζωής λοιπόν, η Ψυχή, είναι τα ά-τομα και οι τυχαίες μεταξύ
των συγκρούσεις που δημιουργούν τα αντίστοιχα αποτελέσματα(ένα αποτέλεσμα είναι
και η Ζωή). Οι συγκρούσεις, όπως είπαμε, επιτυγχάνονται με τρόπο τυχαίο κάτι
που καταρρίπτει το μέχρι τότε αιτιοκρατικό πλαίσιο σκέψης των περισσοτέρων
φιλοσόφων. Όλη αυτή η Φυσική του Επίκουρου, έχει καθοριστικό ρόλο και στο Περί
Ψυχής ζήτημα1.
Θεωρητική-φιλοσοφική
προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Ο Επίκουρος, δίδει τον ορισμό της ανθρώπινης
Ψυχής: …΄΄Προς την κοσμολογική θεωρία συμφωνεί και η ανθρωπολογία και ψυχολογία
του Επίκουρου: η Ψυχή είναι σωματική, κράμα από τέσσαρες ποιότητες. Από άτομα
με πυρώδη, με αερώδη, με πνευματώδη και με αγνώστου υφής ποιότητα. Τα άτομα της
τελευταίας, ανωτάτης ποιότητος, έχουν ελευθερία, αποτελούν το <<προς ημας
αδέσποτον>> και έτσι γίνονται η πηγή της ανθρώπινης ελευθερίας και
ευθύνης…΄΄2. Όπως φαίνεται από τον ορισμό, η Ψυχή συνίσταται από τα ά-τομα, τα
οποία κατέχουν διάφορες ιδιότητες. Λογικά, η Ψυχή ως …΄΄δύναμις ζωής΄΄ 3πριν
δώσει Ζωή στο ανθρώπινο σώμα, βρίσκεται σε μορφή α-τόμων. Ο φιλόσοφος, πέρα από
τον συγκεκριμένο λόγο του, δεν λέγει κάτι άλλο για την Ψυχή, στο
θεωρητικό-φιλοσοφικό πλαίσιο. Εντούτοις, στην εμπειρική του προσέγγιση παρουσιάζει μεγαλύτερη ανάλυση.
Εμπειρική
προσέγγιση της ανθρώπινης Ψυχής: Στην εμπειρική προσέγγιση ο φιλόσοφος,
κατατάσσει τις επιδράσεις και τα αποτελέσματα, τις ικανότητες, που δίδει η Ψυχή
στο ανθρώπινο σώμα και στην διαμόρφωση της συμπεριφοράς ή και του χαρακτήρα του
ανθρώπου. Ο άνθρωπος διαθέτει την εναργεία: …΄΄Η ενάργεια είναι το συναίσθημα
που μας βεβαιώνει ότι εκείνα που γίνονται μέσα στην Ψυχή μας απεικονίζουν και
αναπαριστούν όσα συμβαίνουν στον εξωτερικό κόσμο…΄΄4. Ο άνθρωπος διαθέτει ΄΄τέσσερις
βαθμίδες5΄΄ στο πλαίσιο της ενάργειας, βαθμίδες που εξασφαλίζει μέσω της Ψυχής
του: …΄΄Το πάθος από άποψη πρακτική, δηλ. το συναίσθημα, είναι το πρώτο
κριτήριο και η πρώτη βαθμίδα της εναργείας, δηλ. της αλήθειας: Το
συναίσθημα(της ηδονής, δηλ. της ευαρέσκειας, ή του άλγους, δηλ. της
δυσαρέσκειας) μας ειδοποιεί για την πρακτική μας ενέργεια, για το τι πρέπει να
επιζητούμε ή να αποφεύγουμε. Το δεύτερο και κύριο κριτήριο είναι η αίσθηση,
αλάθητη εξεικονιση, καθρέπτης των αντικειμένων όπως αυτά είναι. Η αίσθηση ούτε
πλανάται ούτε ψεύδεται…΄΄. Επίσης: …΄΄Τρίτη βαθμίδα εναργείας, το τρίτο
κριτήριο αληθείας, συνιστά η πρόληψις, δηλ. η κατάληψη ή η ορθή αντίληψη και
μνήμη των εξωτερικών ερεθισμών…από την πρόληψη γεννιέται η
<<υπόληψις>> και η <<δόξα>>, δηλ. η υποκειμενική
αντίληψη. Η οποία είναι αληθής: (α) αν επιβεβαιώνεται από την αίσθηση και (β)
αν αποτελεί υπόθεση αναφερόμενη στα <<άδηλα>> και αόρατα όντα,
χωρίς να υπάρχουν στοιχεία που να την κλονίζουν…΄΄. Τέλος …΄΄Το τέταρτο
κριτήριο, την τέταρτη βαθμίδα αληθείας προσέθεσαν οι μαθητές του Επίκουρου.
Πρόκειται για την Φανταστική επιβολή της διανοίας…Ο ποιητής Λουκρήτιος
ερμηνεύει βαθύτερα την <<επιβολή>> αυτή: η ανθρώπινη Ψυχή είναι
ικανή να δρασκελίζει τα σύνορα του κόσμου αυτού και με το βλέμμα της να κατανοεί
τι συμβαίνει και εκεί…΄΄6. Όπως βλέπουμε, η επίδραση της Ψυχής στον άνθρωπο,
δίδει σε αυτόν αρκετές ιδιότητες και ικανότητες αντίληψης των πραγμάτων. Η
έννοια της Ψυχής, στο εμπειρικό πλαίσιο, παρουσιάζεται και σε συνάφεια με την
έννοια της Ηθικής. ΄΄Η Ηθική αφορμαται από την ηδονή που είναι η <<αρχή
και το τέλος του μακαρίως ζην…πασα ουν ηδονή αγαθόν…>>. Όμως τίποτε δεν
είναι πιο εσφαλμενον από την ταύτιση αυτής της ηδονής με την αισθησιακην
απόλαυση. Το επικούρειο ιδεώδες είναι η αταραξία και η πνευματική χαρά. Οι
υλικές ηδονές δίδουν ευχαρίστηση αλλά είναι συνδεδεμένες με πόνο.
<<Μείζονες>> είναι <<αι ηδοναί της Ψυχής>>7…Και: …΄΄Ο
Ιατρός της Ψυχής Επίκουρος δίνει στους φίλους του συνταγή με τέσσερα φάρμακα,
ώστε με αυτά να προφυλάξουν την ψυχική τους γαληνή από τεσσερους εχθρούς της:
από τις ορμές, τις αλγηδόνες, τους θεούς και το θάνατο. Έτσι θα επιτύχουν την
ακύμαντη αταραξία και θα έχουν μακάρια, ευδαίμονα Ζωή.΄΄8. Όπως λοιπόν μας
δείχνει ο φιλόσοφος, η Ψυχή δεν είναι κάτι το στατικό. Εξελίσσεται και
καλλιεργείται δίδοντας όλο και περισσότερο ανεπτυγμένες ικανότητες. Το
σημαντικό, για αυτόν, είναι η διατήρηση της ψυχικής ισορροπίας και υγείας. Της
αταραξίας, όπως την ονομάζει. Είναι γνωστό άλλωστε, πως ο Επίκουρος ανέφερε
στην Θεωρία του ηδονισμού, την περίφημο ΄΄μετριοπαθή άποψη΄΄9, σε αντίθεση με
τον ακραίο ηδονιστή Αρίστιππο τον Κυρηναίο (435-355 δίχως να είναι σίγουρο
π.Χ.):…΄΄δεν πρέπει να επιδιώκουμε κάθε ηδονή, αλλά ενίοτε οφείλουμε να
παρακάμπτουμε πολλές ηδονές, όταν τα δυσάρεστα αποτελέσματα που προκύπτουν από
αυτές είναι περισσότερα…΄΄10. Το σημαντικό για τον Επίκουρο, είναι η ευτυχία, η
ευδαιμονία της Ψυχής. Η ψυχική ευδαιμονία και αταραξία, επέρχεται μέσω του
συνετού χειρισμού των πραγμάτων. Μέσω της ΄΄μετρημένης φύσης΄΄11.
Ο Επίκουρος,
όπως προείπαμε, ίδρυσε την Σχολή των Επικούρειων, στην Αθήνα το 306 π.Χ. .
Πολλοί μαθητές του συνέχισαν την θεωρία του και την προέκτειναν. Σημαντικοί,
ανάμεσα σε άλλους, ήσαν ο Μητρόδωρος και ο Πολύαινος, από την Λάμψακο. Ο
Έρμαρχος από την Μυτιλήνη, και άλλοι.
β) Οι Στωικοί φιλόσοφοι (316 π.Χ. –180 μ.Χ.). Αρχαία, Μέση και Νέα
Στοά.
Η Στωική
φιλοσοφία, έχει ένα τεράστιο χρονικό εύρος. Αριθμεί περίπου έξι αιώνες δράσης.
Ο λόγος της Περί Ψυχής, αν και έντονος, δεν είναι τόσο εκτεταμένος ή ειδικός,
όσο αυτός φιλοσόφων προηγούμενων ετών. Εδώ σκόπιμο είναι, να αναφέρουμε
περιληπτικά και εν συντομία την γενική θεώρηση των Στωικών, η οποία μας απαντά
στο ερώτημα της φιλοσοφικής ψυχολογίας, όπως ανωτέρω τέθηκε. …΄΄Τα βασικά
χαρακτηριστικά του στωικού κόσμου είναι η ύλη και ο λόγος τα οποία υπάρχουν
παντού. Με τον όρο ύλη δεν ονομάζουν μια σειρά ατομικών μονάδων, αλλά μια
συνεχόμενη άμορφη μάζα, η οποία διαπερατέ από μια λογική δύναμη που της
προσδίνει τα χαρακτηριστικά της. …Το στοιχείο του λόγου ονομάζεται <<ψυχή
του σύμπαντος>> ή <<λογικά σπέρματα>> ή <<καθολικός
λόγος>> με την σημασία του θεού. Εννοείται(ο λόγος, δηλαδή ο
θεός-σημείωση δική μου-) ως κοσμική δύναμη που οργανώνει και κυβερνά όλο το
σύμπαν όχι από έξω, αλλά συμμετέχοντας στο εσωτερικό του…΄΄12. Η φιλοσοφική
ψυχολογία των Στωικών είναι προφανής: Πνοή, πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων,
είναι ο θεός. Ένας θεός ο οποίος δίδει στην άμορφη μάζα, ζωή και λογική δύναμη.
Θεός είναι ο λόγος. Η δύναμη που δίδει, την ικανότητα του <<είναι>>
των πραγμάτων. Έτσι, Ψυχή στο πλαίσιο της πνοής Ζωής, της φιλοσοφικής
ψυχολογίας δηλαδή είναι ο θεός. Ο λόγος. Εκτός αυτών, οι Στωικοί φιλόσοφοι,
εισάγουν και μια πληθώρα άλλων εννοιών. Από τις πιο σημαντικές, που μπορεί να
θεωρηθεί πως έχει σχέση με την Περί Ψυχής ερευνά, είναι η έννοια της
αναγκαιοκρατίας ή αιτιοκρατίας ή κατά το λατινικό ντετερμινισμού13. Τούτο
σημαίνει πως …΄΄κάθε τι που συμβαίνει στον κόσμο γίνεται από κάποια αιτία, η
οποία αποτελεί το σχέδιο του κοσμικού λογικού στοιχείου…΄΄14. Έτσι, όπως
φαίνεται, η μοίρα του ανθρώπου και κάθε ζωντανού γενικότερα οργανισμού, είναι
προ-καθορισμένη. Είναι η λεγόμενη έννοια της ειμαρμένης:…΄΄Η θεωρία των Στωικών
οδηγεί σε πλήρη αποδοχή της ειμαρμένης και σε κοσμική αισιοδοξία. Η ειμαρμένη
πηγάζει από την θέση πως ο,τιδήποτε συμβαίνει πρέπει να συμβή(η έννοια της
αιτιοκρατίας που προαναφέραμε-σημείωση δική μου-) και δεν είναι δυνατόν να
κάνωμε τίποτε για να το αλλάξουμε, διότι η κινητήρια αιτία βρίσκεται πέρα από
τις δυνατότητες της ιδικής μας επιρροής(ο θεός, λόγος, που προαναφέρθηκε-σημείωση
δική μου-)…΄΄15. Ο Στωικισμός μελετά, όχι τόσο συστηματικά βέβαια σε σχέση με
φιλοσόφους προηγουμένων ετών, την έννοια της Ψυχής ειδικά στον άνθρωπο και
στους ζώντες οργανισμούς.
Γενικά, οι
Στωικοι φιλόσοφοι θεωρούν την ψυχή …΄΄ως μέρος του θειου λόγου, ως δύναμιν
ζωτικήν, επρέσβευον όμως ότι ο άνθρωπος ευθύς μετά την γεννησιν του είναι
<<γραμμάτειον κενόν>> και <<χάρτης ευεργός προς
απογραφήν>>…΄΄16. Εκτός αυτού, παρουσιάζεται και μια, θα μπορούσαμε να
πούμε, εμπειρική προσέγγιση της Ψυχής, όχι βέβαια με την απόλυτη έννοια των
όρων. Κατ’ αυτήν όπως και στον Επίκουρο, έτσι και στον Στωικισμό, σημαντικό
ρόλο διαδραματίζει η καλλιέργεια και εξέλιξη της Ψυχής: …΄΄Οι Στωικοί νομίζουν
την φιλοσοφία ως μέσον διαμορφώσεως της Ζωής, ως μιαν πρακτικην υπόθεση, ως
μιαν <<τέχνη του βίου>> (ars vitae).΄΄17. Εκεί όμως που κυρίως
επικεντρώνονται, είναι στις πιθανές διαταραχές της εξέλιξης και της
αταραξίας(κατά το Επικουρικό) της Ψυχής, του ανθρώπου. ΄΄Θέλοντας οι Στωικοι να
μας προτρέψουν να μη δείχνουμε κανένα ενδιαφέρον γι’ αυτές τις καταστάσεις(ζωή
και θάνατος, αρρώστια και η υγεία, φτώχια και η ευπορία, η ταπεινότητα και η
αλαζονεία κ.α.), τις χαρακτηρίζουν με τον όρο, τα αδιάφορα. …Να μη
διακινδυνεύουμε, αγωνιώντας γι’ αυτές, την ηθική μας ακεραιότητα.΄΄18. Με την
στάση αυτή, η Ψυχή δεν χάνει καμία ικανότητα της(εδώ για παράδειγμα η ηθική
συμπεριφορά) ούτε κατακλύζεται από φόβο και διάφορα δυσάρεστα συναισθήματα, με
αποτέλεσμα την μη-εξέλιξη, την μη-αταραξία, την μη-ηρεμία της. Η συμπεριφορά
και στάση αυτή, παρουσιάζεται καλύτερα με την ανάλυση των αρνητικών ιδιοτήτων
και χαρακτηριστικών της Ψυχής, όπως τα παρουσιάζουν οι Στωικοι φιλόσοφοι. Με
την ανάλυση δηλαδή, των παθών. …΄΄Το πάθος, γενικά, λενε οι Στωικοί, είναι μια
άλογη και αφύσικη κίνηση της ψυχής, μια ορμή πλεονάζουσα, που μας παρασύρει σε
επικίνδυνες για την ηθική ισορροπία μας και ευτυχία μας αντιδράσεις. Η αναγκαία
προϋπόθεση λοιπόν, για να κατακτήσουμε την αρετή και να γίνουμε ευτυχισμένοι,
είναι να βγάλουμε από την ψυχή μας κάθε ίχνος πάθους, να φτάσουμε στην
κατάσταση της απάθειας. Πρόκειται για μια άποψη που, σε κάποιες περιπτώσεις,
προσλαμβάνει το χαρακτήρα της αναλγησίας…΄΄19. Ο Στωικισμός ως φιλοσοφική
θεωρία, λαμβάνει ως βάσεις στο Περί Ψυχής ερώτημα, όλα όσα τέθηκαν ανωτέρω. Από
Εκεί και έπειτα, ο κάθε Στωικός φιλόσοφος προεκτείνει το Περί Ψυχής ζήτημα
θέτοντας την δική του θεώρηση, όπως αμέσως θα δούμε. Εντούτοις, οι φιλόσοφοι
του Στωικισμού που ασχολούνται ειδικά με αυτό το ζήτημα, είναι αρκετά
περιορισμένοι.
Αρχαία Στοά
και απόψεις Περί Ψυχής: Η Αρχαία Στοά
έγκειται στο χρονικό πλαίσιο, 316-150 π.Χ. περίπου και είναι η πρώτη έκφραση
της Στωικής φιλοσοφίας. Η έναρξη της, δηλαδή. Βασικοί της εκπρόσωποι είναι, ο
Ζήνων ο Κιτιεύς (335-263 π.Χ.), ο Κλεάνθης από την Άσσο της Τρωάδος (304-233
π.Χ. περίπου), ο Χρύσιππος από τους Σόλους της Κιλικίας (281-208) και ο Ζήνων ο
Ταρσεύς (Περί τον 2ο αιώνα π.Χ.). Από αυτούς, ο Ζήνων ο Κιτιεύς είναι από τους
πιο σημαντικούς καθώς η πλειοψηφία των απόψεων που κατατέθηκαν ανωτέρω, Περί
Ψυχής, ήταν δικές του. Επίσης ο Χρύσιππος είναι αυτός, που έχει πολύ μεγάλο
συγγραφικό έργο τόσο με τον Περί Ψυχής προβληματισμό όσο και με την γενικότερη
θεωρία των Στωικών. Σημαντικός, κρίνει ο συγγραφέας, σχετικά με το Ψυχό-λογικό
ζήτημα είναι και ο Ζήνων ο Ταρσεύς, ο οποίος φέρει την αντίθεση του σχετικά με
την ταύτιση θεού και κόσμου και την σχέση θεού και ανθρώπινης Ψυχής.
Μέση Στοά και
απόψεις Περί Ψυχής: Η Μέση Στοά έγκειται χρονικά από το 160-51 π.Χ. περίπου.
Εκπρόσωποι της είναι ο Παναίτιος ο Ρόδιος (180-109 π.Χ.) και ο Ποσειδώνιος από
την Απάμεια της Συρίας (135-51 π.Χ.). Ο Παναίτιος, αναφέρεται στο Περί Ψυχής
ζήτημα, στοχαζόμενος γύρω από την έννοια της αθανασίας της Ψυχής, ενώ
ταυτόχρονα απορρίπτει κάποιες θέσεις της Αρχαίας Στοάς:…΄΄Ο Παναίτιος δεν δέχεται
το δόγμα της αθανασίας της Ψυχής και μαζί απορρίπτει και την πίστη στην μουσική
και την αστρολογία, την πολυθεΐα και την ύπαρξη θεού ως πνευματικού
όντως.΄΄ Επίσης: …΄΄δεχόμενος ως
ιδεώδες του βίου όχι την <<απάθεια>> αλλά την
<<επιθυμία>>…΄΄20. Όπως βλέπουμε, η ψυχή αλλά και η γενικότερη
θεώρηση του κόσμου, σταδιακά δέχεται μια <<υλιστική>> και κάπως
(τολμώ να πω) επιστημονική μεταβολή
περνώντας από Στοά σε Στοά. Από χρονική σε άλλη χρονική περίοδο δηλαδή. Ο
Ποσειδώνιος, όσον αφορά το Περί Ψυχής ζήτημα, …΄΄δέχεται την τριμερή
διαίρεση της Ψυχής που είναι αθάνατη
και θεια. Γι’ αυτό οφείλουμε να αγωνιζόμαστε για την πειθάρχηση του αλόγου
μέρους της Ψυχής στον νουν. Έτσι φθάνομε στην αρετή…΄΄21.
Νέα Στοά και
απόψεις Περί Ψυχής: Η Νέα Στοά έγκειται
χρονικά από το 16 μ.Χ.-529 μ.Χ. όπου ο Ιουστινιανός διατάσσει το τέλος της
λειτουργίας της Πλατωνικής Ακαδημίας, περίπου. Είναι γενικά η εποχή τέλους της
Αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας. Οι Νέα Στοά αποτελείται από φιλοσόφους που έχουν
καταγράφει στην Ιστορία της φιλοσοφίας, ως κατά πολύ σημαντικοί στην συμβολή
τους. Έτσι βασικοί εκπρόσωποι είναι ο Σενέκας (4 π.Χ.-65 μ.Χ.), ο Ρούφος, ο
Επίκτητος (50-183 μ.Χ.), ο Ιεροκλής, ο Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος (121-180 μ.Χ.)
και τέλος ο Κέβης. Από αυτούς, σημαντικοί, ανάμεσα στους άλλους, είναι ο
Σενέκας με την βαθιά γνώση της Λογικής, ο Επίκτητος με την ανάδειξη του
ανθρώπινου μεγαλείου μέσω της σωστής χρήσης των ψυχικών ικανοτήτων καθώς και ο
Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος, με την προτροπή του για συνεχή καλλιέργεια της
Ψυχής.22
Με το σύνολο
των διακρίσεων αυτών, ολοκληρώνεται η Στωική φιλοσοφία και διδασκαλία Περί
Ψυχής. Μετά την Στωική θεωρία ή καλύτερα κατά παράλληλα χρονικά τμήματα,
ακολουθεί ο Σκεπτικισμός ως φιλοσοφικό ρεύμα με περίοδο δράσης έως και τον 2ο
μ.Χ. αιώνα. Ο συγγραφέας κρίνει, πως το συγκεκριμένο πλαίσιο φιλοσοφίας δεν
είναι σκόπιμο να αναφερθεί και να αναλυθεί καθώς δεν προσφέρει συστηματική και
ειδική ενασχόληση με το Περί Ψυχής ζήτημα μας. Αυτό βέβαια δεν καταργεί την
σημαντικότητα του. Και κάτι τέτοιο φαίνεται από την απάντηση που θα δώσει
πολλούς αιώνες μετά ο φιλόσοφος David Hume (1711-1776) στο Περί Ψυχής ερώτημα,
απάντηση που στηρίζεται κατά βάση στην αρχαία φιλοσοφία του Σκεπτικισμού. Άξια
λόγου τέλος θεωρείται η, μετά των Στωικών, φιλοσοφική συμβολή του Πλωτίνου.
γ) Πλωτίνος εκ της Λυκόπολης της Μέσης Αιγύπτου (204-270 μ.Χ.) και
Νεοπλατωνισμός.
Στην σειρά της
Ιστορίας των ιδεών και του πνεύματος, έρχεται ο Πλωτίνος. Ο Πλωτίνος, είναι
ένας καθαρά(θα μπορούσαμε να πούμε) Μεταφυσικός φιλόσοφος, όπως θα δούμε και
αναλυτικότερα πιο κάτω. Στο Περί Ψυχής ζήτημα, έχει πλούσιο στοχασμό και
συγγραφική δραστηριότητα. Ο Πλωτίνος διατυπώνει αρχικά την οντολογία του, ενώ
παράλληλα παρουσιάζει και την φιλοσοφική του ψυχολογία. ΄΄Κύριο ερώτημα που
απασχολεί την σκέψη του Πλωτίνου είναι <<πόθεν τα όντα>>, ποια
είναι η αρχέγονη αιτία των πραγμάτων. Επειδή η πολλότητα κατ’ ανάγκην
θεμελιώνεται στην ενότητα, πρέπει εν αρχή να ίσταται ένα Πρώτον, από το οποίον
όλα να έχουν λάβει την αφετηρία τους και την ουσία τους. Τούτο το Πρώτον τον
ονομάζει ο Πλωτίνος Έν ή Αγαθόν ΄΄23. Και …΄΄Δει μεν γαρ τι προ πάντων ειναι
απλουν τουτο και πάντων έτερον των μετ’ αυτό, ου μεμιγμένον τοις απ’ αυτου,…ον
όντως εν,… αυταρκέστατον τε τω απλουν ειναι και πρώτον απάντων…Το δη τοιούτον
εν μόνον δει ειναι…η δε αρχή αγέννητος…΄΄24. Όπως λοιπόν είναι προφανές, η
οντολογία του Πλωτίνου κρύβει και την φιλοσοφική του ψυχολογία: Η πηγή Ζωής και
ύπαρξης των όλων, είναι το Εν. Το Πρώτο στοιχείο, από το οποίο εκπορεύονται όλα
τα αλλά δημιουργήματα αυτου. Ψυχή, με την ανωτέρω έννοια λοιπόν, είναι το Εν.
Επειδή, ο στοχασμός του φιλοσόφου είναι έντονος και συνεχής, δεν θα αναφερθούμε
περισσότερο στην φιλοσοφική ψυχολογία του, με περαιτέρω ανάλυση της κατ’ αυτήν
την έννοια της Ψυχής, δηλαδή του Ενός. Εκτός αυτών, ο φιλόσοφος, στοχάζεται
ειδικώς επάνω στην Ψυχή του ανθρώπου. Εδώ βρίσκεται και αναλυτικά η Περί Ψυχής
θεωρία του. …΄΄Στην κορυφή βρίσκεται το Εν, από όπου εκπορεύονται όλες οι
πραγματικότητες, μετά έρχεται το Πνεύμα(ο Πλωτίνος το ονομάζει κυρίως Νου-σημείωση
δική μου-), που είναι μίμηση και αντανάκλαση του Ενός, και τέλος η Ψυχή, η
οποία γεννάται από το Πνεύμα και δεν μπορεί παρά να είναι υποδεέστερη από τον
γεννήτορα της΄΄25. Ο Πλωτίνος, κάνει μια ρηξικέλευθη προσέγγιση της Ψυχής, κατά
βάση θεωρητική. Το Εν που αποτελεί την πηγή Ζωής και ύπαρξης των πάντων, πηγή
της μια Αλήθειας, δημιουργεί, γεννά, τον Νου. Το Πνεύμα, διαφορετικά. …΄΄ο νους
αποσωζει κάποια χαρακτηριστικά ή ιδιότητες του πατρός-Ενός: είναι ακριβώς
<<ώσπερ και το φως του ηλίου>>-το φως εν σχέσει προς τον ήλιο.
Γεννήθηκε από το ανακάμπτον επιστροφικό βλέμμα του Ενός προς τον εαυτόν του:
και η <<όρασις αύτη νους>>…΄΄26. Ο Νους αποτελεί το μέσο σύνδεσης
του κόσμου της Αλήθειας(=Εν) με τον φθαρτό κόσμο. Το κόσμο των ζώντων δηλαδή
οργανισμών. Εδώ εισάγεται πλέον η θεωρητική προσέγγιση της Ψυχής, από τον
Πλωτίνο: …΄΄Η Ψυχή, τώρα, είναι απόρροια του Νου…η Ψυχή, πάλι, έχει ένα διπλό
πρόσωπο: θεάται, βλέπει πίσω προς την αρχέγονη πηγή της, προς τον Νουν, αλλά
συγχρόνως παρατηρεί τον κόσμο και τον μορφοποιεί…΄΄27. Όπως το θέτει ο ίδιος ο
Πλωτίνος, δηλαδή: …΄΄αλλά Ψυχής μεν αμυδρός ο λόγος. ως γαρ είδωλον νου, ταυτη
και εις νουν βλεπειν δει΄΄28. Όπως φαίνεται ο Πλωτίνος, θεωρεί πως η Ψυχή είναι
το μέσο ένωσης ΄΄μεταξύ αισθητού και νοητού κόσμου…τείνει εμμέσως προς το Εν ή
το Αγαθόν κι αυτή…΄΄29. Ειδικότερα, ο φιλόσοφος διαχωρίζει ακόμη περισσότερο
την Ψυχή σε <<ανθρώπινη>> και σε <<κοσμική>>, όπως θα
δούμε στην συνεχεία. Τα όσα λέχθηκαν παραπάνω, αναφέρονται στις ιδιότητες και
στον σκοπό της Ψυχής γενικά.
Ο εγκλεισμός
της Ψυχής στο ανθρώπινο σώμα, είναι τιμωρία. Το σώμα, όπως και στον Πλάτωνα,
είναι σήμα. Τάφος της Ψυχής! ΄΄Η κατώτερη αντίθετα Ψυχή(εννοεί την εις τα
σώματα και τα αισθητά πράγματα Ψυχή-σημείωση δική μου-) , η αποκαλούμενη υπό
του Πλωτίνου <<φύσις>>, συνδεδεμένη, όπως είναι, με το σώμα,
βρίσκεται σε διαρκή δημιουργική κίνηση και παραγωγή.΄΄ …΄΄Τα οποία(τα αισθητά
εννοεί-σημείωση δική μου-) διατάττουσα και οργανούσα αυτή συντηρει η ίδια στην
ζωή …Ταυτοχρόνως δε ζωοποιεί την αδρανή νεκρότητα του σώματος…΄΄30. Όμως, παρά
τις ζωοποιητικες ιδιότητες της Ψυχής, αυτή τιμωρείται εισερχόμενη και
λειτουργώντας εντός του σώματος. Και αυτό γιατί …΄΄τα σώματα είναι εκείνα που,
ως εκ του οικείου στην φύση τους μερισμού, αδυνατούν, να την δεχθούν αμέριστη
και αδιαίρετη μέσα τους…΄΄31. Ο Πλωτίνος, δεν ολοκληρώνει εδώ την Περί Ψυχής
θεωρία του. Από εδώ και έπειτα, μπορούμε να κατατάξουμε τα λεγόμενα του σε μια
απόπειρα εμπειρικής Ψυχό-λογίας, με την σχετική έννοια των όρων.
Εμπειρική
θεώρηση. Τα πάθη της ανθρώπινης Ψυχής: Σε αυτό το σκέλος της εμπειρικής
Ψυχό-λογίας δηλαδή του φιλοσόφου, σίγουρα, μπορούμε να κατατάξουμε την αναφορά
του στα πάθη. Τα Πλωτινικά πάθη, σχετίζονται άμεσα με την πτώση και το
εγκλωβισμό της Ψυχής στο σώμα: …΄΄Η Ψυχή, ωστόσο, είναι συνδεδεμένη πρωταρχικά
με το σώμα και τα παρεπόμενα κακά του σώματος: την πτώση, την κάθοδο, την
αμαρτία και το κακόν. Η σωματικοτης του σώματος της την οδηγεί σε συνουσία με
την ύλη ως πηγή γενέσεως του Κακού της και του Κακού του ίδιου…΄΄32. Ο Πλωτίνος
δίδει στην Ψυχή, την έννοια και την ικανότητα της βούλησης. Αυτό βέβαια το
στοιχείο της, δεν παρουσιάζεται ως θετικό καθώς στην ουσία, αποτελεί αιτία της
πτώσης της. Η Ψυχή χρησιμοποιεί την βούληση της και λησμονεί τον κόσμο τη
Αλήθειας. Τον κόσμο του Ενός. Τα πάθη, μέσω του σώματος, παρουσιάζονται ακόμα
πιο αναλυτικά: …΄΄να λειτουργή(εννοεί η Ψυχή-σημείωση δική μου-) δια μέσου των
δεσμών της αισθήσεως: να υφίσταται τις ισχυρές έτσι επιρροές των δια του
σώματος παθών (ηδονή, λύπη, φόβος, επιθυμία) και να διαταράσσεται, τελούσα υπό
την Υλίκη και σωματική σκιάν αυτών στην λογιστική της δια του καθαρού νου
ενέργεια…΄΄33. Για τους λόγους και τα πάθη αυτά, ο Πλωτίνος παρουσιάζεται και
τόσο αρνητικός με το σώμα. Το απαρνιέται και αισθάνεται ντροπή να κατοικεί η
Ψυχή του, μέσα σε ένα τόσο βρώμικο δημιούργημα. Ο φιλόσοφος, εκτός αυτών
παραθέτει και την λύση. Την άποψη ανάβασης και σωτηρίας της Ψυχής, από τα
δεινά, από τα πάθη, του σώματος: ΄΄Η
φιλοσοφική διεργασία που οδηγεί την Ψυχή προς αυτή την άπειρη ενότητα, στον
Πλωτίνο λαμβάνει την μορφή μιας μυστικής ασκητικής ως αποτέλεσμα της οποίας το
εγώ ταυτίζεται με το θειο, σε σημείο να μην έχει πλέον συνείδηση του σώματος
του και να ξεχνά ακόμη και ότι είναι ενσαρκωμένο…΄΄34. Και όντως, επικρατεί
ένας μυστικισμός στην πρόταση του. Θα αναφέρουμε εδώ εν συντομία, ποιος είναι ο
τρόπος της Πλωτινικής Ψυχικής ανάβασης: …΄΄Άλλ’ η εις το Εν επιστροφή και
ανάβαση τούτη της Ψυχής διεπιτελείται δια τριών συνολικά σταδίων …: δια
<<καθάρσεως>>, δι’ <<ελλάμψεως>> και δι’
<<ενώσεως>>. Κατά την πρώτη έτσι φάση η Ψυχή…έχει να επιτελέση τη
δια της ασκήσεως των αρετών καθαρτικήν της από το επιθυμητικόν και ακοσμούν και
άμετρον ή αόριστον στοιχείο αυτής απαλλαγήν΄΄35. Οι αρετές, στις οποίες κάνει
αναφορά ο Πλωτίνος, είναι αρετές ανά βαθμίδες σημαντικότητας. Κατακτώντας κάθε
φορά, η ανθρώπινη Ψυχή κάποια από τις εκάστοτε αρετές, οδηγείται ένα βήμα πιο
κοντά στο επόμενο στάδιο. Το τελικό στάδιο, είναι η επιστροφή, η ένωση με το
Εν, με το απόλυτο. Στην συνεχεία στην δεύτερη φάση δίδεται έμφαση …΄΄στην
ελευθέρωση του καθαρώς νοητού μέρους
της Ψυχής στα θεωρητικά έργα της δευτέρας υποστάσεως του Νου. …Δια της
τελευταίας ενώσεως αυτής η δευτέρα φάση του φωτισμού και της ελλάμψεως της
Ψυχής γίνεται ζωντανή πια πραγματικότης. Το φως του νοούντος εαυτόν νου φέγγει
και φέγγον φωτίζει το άμεινον μόριον της Ψυχής…΄΄36. Φαίνεται πως υπάρχει
αντιστοιχία στόχων. Δηλαδή ο Νους ήταν το αντίγραφο του Ενός και η Ψυχή το
αντίγραφο του Νου. Η Ψυχή κατακτά τις ιδιότητες του Νου για να περάσει στο
τελευταίο βήμα ένωσης. Έτσι τέλος στην τρίτη φάση, …΄΄η οριστική ένωση της
Ψυχής προς το Εν΄΄37. Όπως είπαμε, προς αποφυγή παρεξηγήσεων από τον αναγνώστη,
ο Πλωτίνος κάμει μια προσέγγιση στην εμπειρική σύλληψη της Ψυχής, και όχι
καθαρά εμπειρική αναφορά. Παρά τις αναφορές του, σε εμπειρικά στοιχεία όπως για
παράδειγμα τα πάθη, παραμένει αρκετά Μεταφυσικός και θεωρητικός.
Εκτός αυτών,
παρατηρούμε και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στην Πλωτινική Περί Ψυχής θεωρία. Ο
Πλωτίνος παρουσιάζει, θα λέγαμε, σπέρματα, βάσεις, της έννοιας της Παμψυχιαρχίας38.
Όπως είδαμε σε προηγούμενες σελίδες, ο Αριστοτέλης ήταν ένας ακόμη φιλόσοφος,
που είχε συλλάβει αυτή την έννοια39. Ο Πλωτίνος παρουσιάζει τα σπέρματα της
Παμψυχιαρχίας, με την αναφορά του στην <<κοσμική Ψυχή>>. Κατ’ αυτό
…΄΄κατ΄ αρχάς δημιουργήθηκε η κοσμική Ψυχή, που διαποτίζει τα υλικά πράγματα
και τα διαμορφώνει, τα ζωοποιεί. συγχρόνως, ωστόσο, δημιουργούνται και οι ψυχές
των ανθρώπων…΄΄40. Πέρα από την ανθρώπινη Ψυχή, που αναλύσαμε ανωτέρω, ο
φιλόσοφος κάμει ιδιαίτερη αναφορά και στους άλλους ζώντες οργανισμούς, αλλά και
γενικά σε κάθε τι που υπάρχει. Λέγει πως σε κάθε τι, υπάρχει ένα μέρος της
<<κοσμικής Ψυχής>>, που δίδει ζωή. Άρα το κάθε υλικό αντικείμενο
έχει Ψυχή, εφόσον έχει και ζωή.
Ο Πλωτίνος,
είναι ο βασικός εισηγητής και θεμελιωτής του φιλοσοφικού ρεύματος του
Νεοπλατωνισμού. Οι ιδέες του Νεοπλατωνισμού, κινούνται στα πλαίσια της θεωρίας
του Πλωτίνου όπως τα θέσαμε παραπάνω, κατά βάση βέβαια. Πολλές, δηλαδή, από τις
θέσεις του Πλάτωνα διατηρούνται ενώ κάποιες άλλες αποβάλλονται. Βασικοί μετά
τον Πλωτίνο, ακόλουθοι του Νεοπλατωνισμού είναι, ανάμεσα σε άλλους, ο Πορφύριος
εκ της Τύρου (232-301 μ.Χ.), ο Ιάμβλιχος (υπολογίζεται ο θάνατος του, Περί τα
333 μ.Χ.), ο Πρόκλος (410-485 μ.Χ.) κ.α.
Με την
ολοκλήρωση της θεωρίας του Πλωτίνου, περνάμε σε μια διαφορετική πλέον περίοδο.
Την περίοδο της Ψυχό-λογίας του Μεσαίωνα και των γενικότερων θεωριών αυτού. Η
σκοπιά αντίληψης των πραγμάτων και της Ψυχής είναι εν μέρει διαφορετική.
Βασίζεται κυρίως στις θρησκευτικές δοξασίες, στην θρησκεία και στις θεολογίες
της. Πλέον εισαγόμαστε στο πλαίσιο του Δογματισμού και της Πίστης. Αυτό δεν
σημαίνει, πως δεν δυνάμεθα να βρούμε και ορισμένες απόψεις άξιες λόγου και
φιλοσοφικού στοχασμού, όπως θα δούμε πιο κάτω με τους αντίστοιχους εκπροσώπους.
Συγγραφέας: Γιώργος Μαμωλής
